Deyimler konusu YGS Türkçe için “Sözcükte Anlam” içerisinde, “Söz Öbeklerinde Anlam” başlığı altında işlenen bir konudur. Ayrıca günlük hayatımızda fazlasıyla kullandığımız deyimler ilkokuldan ortaöğretime kadar sık sık derslerde üzerinde durulan bir konudur.
Deyimlerin anlam özelliklerine ve biçim özelliklerine detaylı bir şekilde geçmeden önce “Deyim Nedir?” sorusuna cevap vermek işimizi biraz daha kolaylaştıracaktır.
Deyim Nedir?
Anlamca kaynaşmış ve kalıplaşmış söz gruplarına (öbeklerine) deyim denir. Deyimler taşıdıkları anlam birikimi sayesinde günlük hayatta işimizi kolaylaştırır. Bazen birkaç cümleyle bile ifade edemeyeceğimiz duygularımızı, düşüncelerimizi bir deyim sayesinde birkaç kelimeyle ifade edebilir, ayrıca anlatımı daha etkili hâle gelebiliriz. Deyim ile atasözü arasındaki en mühim fark, deyimin bir yargı bildirmemesi atasözlerinin ise tam anlamıyla bir yargı bildirmesidir.
Deyimler yüzyıllar boyunca kullanılagelen söz öbekleridir. Yüzyıllar boyunca kullanıldığı için kalıplaşmıştır ve herhangi bir deyim içerisindeki sözcükler eşanlamlısı ile bile değişmez. Deyimlerin yapısı ile oynandığı anda anlatım bozukluğu gibi bir durum ortaya çıkacaktır ki buna aşağıda tekrar değineceğiz. Şimdi gelin hep birlikte deyimlerin özelliklerine bakalım:
Deyimlerin Anlam Özellikleri
- 1. Deyimlerin büyük çoğunluğu mecaz anlamlıdır: Deyimler kendi anlamlarından sıyrılıp yeni anlam kazanan sözcüklerin kalıplaşması ile oluşur. Bu sebeple deyimlerin tamamına yakını mecaz anlamlıdır. Sözcükler gerçek anlamından uzaklaşarak yeni bir anlam kazanır. Bu özelliği ile deyimleri normal sözcüklerden ayırt etmek kolaylaşır.“Ahmet, burnundan kıl aldırmayan birisiydi.” cümlesinde “burnundan kıl aldırmak” bir deyimdir. Bu deyimde kullanılan sözcüklerin gerçek anlamda olması düşünülemez.
- 2. Deyimlerin az bir kısmı gerçek anlamlıdır: Bir üst maddede deyimlerin çoğunluğu için mecaz anlamlıdır demiştik, ancak bazı deyimler vardır ki gerçek anlam taşıyabilir.“abdesti kaçmak, âciz kalmak, aç kalmak, özrü kabahatinden beter, çoğu gitti azı kaldı” deyimleri gerçek anlamlıdır.
- 3. Aynı anlamı karşılayan birden fazla deyim olabilir: Deyimler farklı durumları ve duyguları karşılarlar. Fakat bazen aynı durumlar için kullanılan birden fazla deyim olabilir.“göz koymak” – “göz dikmek”
“burnu havada” – “burnu kaf dağına varmak”
“iç çekmek” – “iç geçirmek”
“adı çıkmak” – “adı duyulmak” - 4. Zıt anlamlı deyimler olabilir: Bazı deyimler birbirinin zıttı olabilir:“bülbülün çektiği dili belası” – “bilmemek ayıp değil sormamak ayıp”
“ayağı alışmak” – “ayağını kesmek”
“eli dar” – “eli bol” - 5. Deyimler birden fazla anlamda kullanılabilir: Bazı deyimler bağlama yani kullanıldığı cümleye göre birden fazla anlam taşıyabilir. Burada çok dikkatli olmak gerekir. Deyimin anlamını bulmak için cümlede kullanıldığı anlama bakmak gerekir.Evde çok bunaldım, hava da çok güzel, çıkıp biraz hava alalım mı? (Bu cümlede dışarı çıkıp ferahlamak, temiz havadan nasiplenmek anlamı vardır.Nereye elini atsa kurutuyor vallahi, bu işte de havasını alacak gibi. (Bu cümlede havasını almak, çabaların boşa çıkması, emeklerin karşılıksız kalması anlamına gelmektedir.)
Deyimlerin Biçim Özellikleri
- 1. Deyimler kalıplaşmış söz öbekleridir: Deyimleri oluşturan sözcükler kendi anlamlarından sıyrılıp yeni anlam kazanırlar ve kalıplaşırlar. Eğer bu sözcüklerden herhangi birini çıkarıp –ki bazen eş anlamlısı bile- yerine yeni bir sözcük koysak bile anlamda bozulma olacak ve ANLATIM BOZUKLUĞUna yol açacaktır. “Benim de geleceğime öyle sevindi ki sevincinden elbisesi zil çaldı.” (Bu cümlede “etekleri zil çaldı” deyimi yerine “elbisesi zil çaldı” sözcüklerini kullandık. Her ne kadar etek ve elbise yakın anlam bile olsa esas deyimimizin anlamını bize vermedi ve anlatım bozukluğuna yol açtı.
- 2. Sözcük sayısı: Deyimler en az iki adet sözcükten meydana gelir. Bir sözcükle deyim oluşmaz.Yaka silkmek, ayak diremek, el vermek, burnundan kıl aldırmamak, burnu kaf dağına varmak gibi.
- 3.Deyimler cümle şeklinde olabilir: Bazı deyimler atasözleri gibi tam anlamıyla yargı bildirebilir.Ayıkla pirincin taşını.
Ağzından yel alsın.
Ardından atlı mı kovalıyor? - 4. Deyimler farklı söz gruplarından oluşabilir. İsim tamlaması şeklinde oluşanlar
El emeği, göz nuru, talih kuşu,Sıfat tamlaması şeklinde oluşanlar
Canlı cenaze, yek at yek mızrak, acemi çaylak, aç gözlü, açık hava, açık sözlü.Kurallı birleşik sıfat şeklinde oluşanlar
Açık ağızlı, tahtası eksik, canı tez.Mastar (isim – fiil, ad-eylem) şeklinde olan deyimler
Deyimlerin büyük bir kısmı mastar haldedir: adama dönmek, adam etmek, aba altından sopa göstermek, adı çıkmak, adı
duyulmak, ağzından bal damlamak, tadı damağında kalmak. - 5. Deyimler ikileme şeklinde oluşabilir:
Dengi dengine, derli toplu, bata çıka ilerlemek, tuz buz olmak. - 6. Deyimler ölçü ve uyak özelliği taşıyabilir:
Karamanın koyunu / sonradan çıkar oyunu (7’li hece ölçüsü)
Ya bu deveyi gütmeli / ya bu diyardan gitmeli (8’li hece ölçüsü)
Deyimler konusuna fazla ilgi duyuyorsanız İskender Pala’nın deyimlerin hikâyesini anlattığı “İki Dirhem Bir Çekirdek” isimli kitabını temin edebilirsiniz. Bu kitapta, günümüzde kullanılan deyimlerin hikâyelerini, tarihini güzel bir üslûpla ele alındığını göreceksiniz.
*Göze batmak isimli resim çalışması bu sayfadan alınmıştır.
SÖZCÜKTE ANLAM / KELİMEDE ANLAM
3. Sözcük Anlamıyla İlgili Temel Kavramlar
a. Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler
b. Somut ve Soyut Sözcükler
c. Nitel ve Nicel Anlamlı Sözcükler
d. Ad Aktarması
e. Dolaylama
f. Güzel Adlandırma
g. Deyim Aktarması (Duyular Arası Aktarım)
1 views
