Sözcükte anlam özellikleri konumuzda gerçek (temel) anlam, yan anlam, mecaz anlam ve terim anlam kavramlarına örnekleri ile birlikte değineceğiz.
GERÇEK ( TEMEL ) ANLAM
Gerçek anlamla ilgili farklı kaynaklarda çokça tanım bulunmaktadır. En geçerli olanı da, sözcüğün ilk veya asıl anlamıdır. Dilin kullanılmaya başladığı ilk dönemden bu yana insan hayatında var olan veya çeşitli yapım ekleri ile türetilen kelimelerdir. Hiçbir şekilde bir benzetme ilgili ile veya aktarma yolu ile oluşmamıştır. Düşüncelerle, eşyayla, insanla veya tabiatla doğrudan ilgili kelimelerdir. Genelde sözcüğün akla ilk gelen anlamıdır. Bazı kaynaklarda ilk anlam veya başat anlam şeklinde de karşımıza çıkar. Aşağıdaki örnekleri inceleyelim:
Sıcakta bu kadar durursan burnun kanar tabii.
Konuşurken elini ve kolunu biraz rahat bırak.
Bu kırdığın kaçıncı bardak?
Bu dolabın içi neden boş?
Benimle konuşurken yüzüme bak.
Su güneşin altında bekleye bekleye epey ısınmış.
Yemek çok sıcak, soğumasını bekle.
Kâğıdın kenarı çok keskin, elini kesmesin dikkat et.
Bu yatak çok sert, belimizi ağrıtır.
Şekeri fazla mı koydun, çok tatlı olmuş.
Yemeğe biraz acı koyar mısın?
Bu havada bu elbiseler kurumaz ki.
Oğlum, kolumdan tutup çekiştirmeyi bırak.
Yemek yerken ağzı kapatmak bir görgü meselesidir.
Bu ayakkabı ayağıma vuruyor.
Onun çok güzel gözleri vardı.
Dirseğimde ilginç bir yara çıktı.
Soğukta hemen boğazlarım ağrıyor.
(Yukarıdaki örneklerde koyu yazılan sözcükler gerçek anlamda kullanılmıştır.)
YAN ANLAM
Bir sözcüğün ilk anlamından çok uzaklaşmadan kazandığı yeni anlamdır. Sözcük ilk anlamına bir benzerlik ilgili ile veya çağrışım yapacak şekilde bağlı olmalıdır. Sözcüğün ilk anlamını çağrıştırmalıdır. Genelde insandan doğaya aktarım şeklinde karşımıza çıkar. Ayrıca bir sözcüğün birden çok yan anlamı olabilir. Aşağıdaki örneklere göz atalım:
Ayakkabının burnu sence de çok sivri değil mi? (Burada “burun” sözcüğüne dikkat edelim. Burun dediğimiz zaman akla ilk insana ait bir organ geliyor. İnsana ait bir organ olan burun kafaya bağlı, sivri yapısıyla bilinir. Ayakkabının burnu da ayakkabının gövdesine bağlı en sivri bölümdür. Yani kelimenin ilk anlamı ile bir benzerlik ilgilisi vardır. İşte “burun” sözcüğü bu yolla yan anlam kazanmıştır. )
Türkiye’nin en kuzeyinde Sinop Burnu vardır. (Bu örnekte de burun sözcüğünün kazandığı yeni bir yan anlam görüyoruz. Sinop Burnu şekil olarak sivri bir yapıya sahiptir ve insan organı olan burna şekil yönünden benzeyerek yeni bir yan anlam kazanmıştır. Unutmayalım ki bir sözcüğün birden çok yan anlamı olabilir. )
Makinenin kolu bozulmuş.
Kapının kolu kırıldığı için yenisini taktık.
Ev denize bakıyor. (Ev yön olarak denize cephe olduğu için “bakmak” sözcüğü yan anlamda kullanılmıştır.)
Eline biraz para sıkıştırıp savmış başından.
Yol ağzında inebilir miyim?
Çanta ağzına kadar parayla doluydu.
Masanın ayaklarındaki vidalar gevşemiş.
Lavabonun altına dirsek almaya gidiyorum.
Senin için henüz boş bir kadromuz yok.
Bakın çocuklar, İstanbul Boğazı’ndan geçiyoruz.
Yukarıda koyu yazılmış örnekleryan anlamörnekleridir.
MECAZ ANLAM
Sözcüğün ilk anlamından tamamen uzaklaşarak kazandığı yeni anlamdır mecaz anlam. Sözcük ilk anlamından uzaklaşarak yeni bir anlam kazanmıştır. Mecaz anlamlı sözcükler genelde “akla yatmayan, akıl dışı” sözcüklerden oluşur. Küçük bir çocuğa mecaz anlamlı sözcükleri söylerseniz soyut düşünme kabiliyeti gelişmediği için size gülecektir.
Mecaz anlamlı sözcük cümlede başka bir sözcük yerine kullanılır. Bu sebeple mecaz anlamlı sözcüğü çıkarıp yerine farklı bir kelime koyabilirsiniz. Örneklere göz atalım:
Bu boş sözlerle beni kandıramazsın. (“Boş” sözcüğü ile “gereksiz, anlam taşımayan, yersiz” denmek istenmiştir. “Boş” sözcüğüne yeni bir anlam kazandırılmak istenmiştir.
Bizim işlere de kol atmış. (“Kol” sözcüğü tek başına kullanıldığında insana ait bir organın adıdır. Yani gerçek anlamlıdır. Fakat burada “kol atmak” şeklinde deyimleşerek kullanılmış. Yani ilk anlamından tamamen uzaklaşarak mecazlaşmıştır.)
O kadar kibirli ki burnundan kıl aldırmıyor. (kibirli anlamında)
İşe alacağın adama dikkat et, eli uzun biri olması. (hırsız anlamında)
Onun ağzı iyi laf yapar, benden söylemesi. (güzel söz söyleyen anlamında)
Söylediğin sözler boğazımda düğümlendi. (ağlamak isterken ağlayamamak)
Bana çok sert davranıyor. (incitici davranmak)
Bırak bu ayakları kardeş. (bahane bulmak)
Bu davranışınla gözümden düştün. (itibarını kaybetmek)
Söylediği sözler bana çok ağır geldi. (üzücü gelmek)
Beni kırdığın için benden özür dilemelisin. (incitmek)
Çok sıcak kanlı bir adamdı. (samimi anlamında)
(Yukarıdaki örneklerde koyu yazılan sözcükler mecaz anlamda kullanılmıştır.)
TERİM ANLAM
Bir zümreye; meslek grubuna, spor dalına, iş alanına vs. ait özel sözcüklerdir. Bu sözcüklerin bazıları sadece terim anlamda kullanılırken bazıları da kimi zaman terim anlamda kimi zaman gerçek, mecaz ve yan anlamda kullanılabilir. Şimdi örneklere göz atalım:
Bu şiirin ölçüsü 7’li hece ölçüsüdür. (“Ölçü” sözcüğü edebiyat alanına ait terim anlamda kullanılmıştır.)
Ölçü birimlerimiz Cumhuriyetle birlikte değişmiştir. (“Ölçü” sözcüğü gerçek anlamda kullanılmıştır.)
Bu sefer ölçüyü gerçekten kaçırdı. (“Ölçü” sözcüğü mecaz anlamda kullanılmıştır. )
Ölçü, şiir, uyak, kafiye, redif, mecaz, aliterasyon, kinaye… (Edebiyat terimleri)
Üçgen, açı, kenarortay, dikdörtgen, kare, prizma… (Geometri terimleri)
Skeç, tekst, metin, rol, dekor, suflör, perde, oyun, provs… (Tiyatro terimleri)
Hukuk, hakim, mahkum, adalet, celse, dava, beraat, müebbet, hapis… (Hukuk terimleri)
Doktor, hasta, eks olmak, steteskop, kalp, acil… (Tıp terimleri)
Bu olaya bakış açınızı değiştirmelisiniz. ( Yan anlamda)
YGS Türkçe Sözcükte Anlam Çıkmış Soru Analizi
Biliyorsunuz sözcükte anlam konusu müfredatımızda “Sözcükte ve söz öbeğinde anlam” başlığıyla geçer. Bu sebeple YGS Türkçede ve LYS Edebiyatta ve diğer sınavlarda çıkacak sorularda sözcük ve söz öbeği şeklinde karşımıza gelecektir. Şimdi gelebilecek soru kalıplarına bakalım:
– Bu parçada “……………………” sözüyle anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir?
– Parçada geçen “………………….” sözüyle sanatçıya ait hangi özellik belirtilmek istenmiştir?
– Parçada geçen altı çizili sözle anlatılmak istenen aşağıdakilerden hangisidir?
– Aşağıda verilen cümlelerden hangisi ayraç () içindeki anlamını karşılamamaktadır?
– Boş bırakılan yere aşağıdaki deyimlerden hangisi getirilmelidir?
– Yukarıda verilen sözle aşağıdaki kavramlardan hangisi ilişkilidir/ ilişkilendirilemez?
– Numaralı cümlelerin hangisinde/altı çizili söz öbeklerinin hangisinde mecazlı bir söyleyiş yoktur?
– Yukarıdaki paragrafta boş bırakılan yere düşüncenin akışına göre hangisi getirilmelidir?
Şimdi Sıra Sizde
Aşağıda altı çizili kelimelerin gerçek, yan, mecaz veya terim anlamdan hangisiyle kullanıldığını bulun.
Bu akşam sinemaya gidelim mi?
Film çevirmeyi bırak da doğruları anlat.
Sözcükte anlam Türkçenin en önemli konusudur.
Pantolonumun paçasını yaptırmak için terzi arıyorum.
Bu işi eline yüzüne bulaştırmadan hallet.
Başarı herkese göre değişir.
Dolabın gözünden telefonu getirir misin?
Sinemaya = Gerçek anlam
Film = Mecaz Anlam
Paçasını = Gerçek anlam
Eline yüzüne = Mecaz anlam
Başarı = Gerçek anlam
Gözünden = Yan anlam
SÖZCÜKTE ANLAM / KELİMEDE ANLAM
3. Sözcük Anlamıyla İlgili Temel Kavramlar
a. Genel ve Özel Anlamlı Sözcükler
b. Somut ve Soyut Sözcükler
c. Nitel ve Nicel Anlamlı Sözcükler
d. Ad Aktarması
e. Dolaylama
f. Güzel Adlandırma
g. Deyim Aktarması (Duyular Arası Aktarım)
1 views
 anlam, yan anlam, mecaz anlam ve terim anlam kavramlarına örnekleri ile birlikte değineceğiz.){kind=link}
kaldırmak sözcüğü yan anlam mıdır yoksa gerçek anlam mıdır ?
teşekkürler 🙂
bu aralar dersten kendime vakit bulamıyorum
Evet ama tatlı yokmu?
Kapı kelimesini gerçek,mecaz ve yan anlamlarıyla birer cümle kurar mısınız?(ACİL YARDIMA İHTİYACIM VAR,LÜTFEN BİLİP,GÖRMEZLİKTEN GEÇMEYİNİZ.ÖDEVİMİ YAPAMAZSAM,SÖZLÜYÜ (SINAVI) GEÇEMEYECEĞİM!YARDIM EDERSENİZ SEVİNİRİM. 🙂
Gercek anlam : Kapinin kolu kirildi.
Mecaz : Tum kapilar yuzume kapandi.
Yan anlam : Bende bulamadim 🙁